Parafia Racławiczki

Jak przetransportowano wiatrak z Racławic Śląskich do Racławiczek?

Autorzy: Robert Hellfeier (Smolarnia) i Stanisław Stadnicki (Racławice Śląskie)

Co poza nazwą może łączyć Racławice Śląskie (niem. Deutsch Rasselwitz) oraz Racławiczki (niem. Polnisch Rasselwitz)? Autorzy artykułu dotarli do historii pewnego młynarza, za sprawą którego drewniany i okazały obiekt zmienił swoje położenie i z Racławic „niemieckich” trafił do Racławic „polskich”.

Oczywiście Racławice niemieckie i polskie, to trochę umowna nazwa, a między tymi miejscowościami historia zatacza ciekawy krąg. Oto przed II wojną światową w Deutsch Rasselwitz mieszkała praktycznie wyłącznie ludność autochtoniczna. Inaczej było w innych miejscowościach gminy Głogówek. W swojej niemieckojęzycznej książce dotyczącej Racławic Śląskich Johannes Preisner tak pisał: „Właściwie to nigdy szczególnie nie interesowałem się Racławicami Śląskimi. Pomiędzy Racławicami Śląskimi a Dzierżysławicami przebiegała wcześniej granica językowa, która dzieliła powiat prudnicki na dwie części: zachodnią – niemieckojęzyczną i wschodnią – polskojęzyczną”.

Dziś Racławice Śląskie zamieszkuje ludność, która jest potomkami przesiedleńców z Kresów Wschodnich. Przy wjeździe do tej wsi (w przeciwieństwie do innych miejscowości gminy) nie znajdziemy tablicy z nazwą miejscowości w języku niemieckim. Z kolei inne wsie okolic Głogówka uważane są za enklawy autochtoniczne.

Racławiczki (położone w linii prostej około 16 kilometrów na północ od Racławic Śląskich) leżą już na terenie powiatu krapkowickiego w gminie Strzeleczki (do końca 1955 r. należały do powiatu prudnickiego). Jest to miejscowość z przeważającą ludnością autochtoniczną śląską. W latach poprzedzających II wojnę światową, w czasie reżimu hitlerowskiego, Polskie Racławice przemianowano na Rosstal.

Początki młynarstwa w Racławicach Śląskich

W XIII wieku Racławice Śląskie były lokowane na prawie niemieckim, a co za tym idzie musiały posiadać sołtysa. To on miał prawo wznoszenia i zarządzania we wsi młynem. Nie wiadomo, czy w owym czasie, w osadzie tej wybudowano ówcześnie jakikolwiek młyn.

Następne wzmianki dotyczące racławickiego młynarstwa opisują XV wiek i najazdy Husytów na okoliczne tereny, za sprawą których wiele okolicznych osad opustoszało. Racławice ów kryzys przetrwało i jak podaje urbarz z tamtego okresu we wsi mieszkało „64 chłopów, 8 ogrodników i 2 młynarzy”. To wtedy musiały powstać dwa duże młyny nazywane młynem górnym (górny bieg rzeki Osobłogi – dzisiejsze zabudowania RSP Racławice Śląskie) oraz młynem dolnym (dolny bieg rzeki – dawniejsza posiadłość Cyrusa).

W 1571 roku Hans von Oppersdorff polecił, aby dla zarządzanych przez siebie wsi stworzyć nowe urbarze. Podają one, że we wsi Racławice mieszkało: 65 chłopów, 29 ogrodników z czego 11 z nich było rzemieślnikami, a jeden kowalem z prawem dziedziczenia. Urbarz potwierdza, że w Racławicach działały dwa wspominane już młyny. Miejscowość liczyła około 480 mieszkańców. Młynarze mieli swoje zobowiązania: oddawali część mąki do głogóweckiego pałacu. Mieli też przekazać dla pana dwie utuczone świnie, zawsze do końca „ostatków”.

Kolejny urbarz z końca XVI wieku potwierdza rozkwit miejscowości. Mieszkańców jest ponad 600. Chłopi mają więcej praw, a mniej obowiązków względem pana na Głogówku.

W kościelnym dokumencie z roku 1679 znajdujemy następującą informację „każdy młynarz jest zobowiązany do oddania proboszczowi 2 ćwiartek korca mąki pszennej”. W urbarzu pochodzącym z tamtego okresu czytamy, aby młynarze: „pracowali dobrze i przydatnie oraz według wymogów klienteli (…) oraz by wyposażyli młyn według zarządzenia”. Każdy z dwóch młynów miał przydzielone numery racławickich gospodarstw, które obsługiwał. Chłopi mogli korzystać tylko z przydzielonego im młyna.

Pod koniec XIX wieku o Racławicach Śląskich tak napisano w jednej z kronik: „na miejscu 7-8 domów gościnnych, żandarmeria, wieś z dużym ruchem i handlem, dużo upraw buraków cukrowych, drewno, magazyny produktów i węgla, dużo młynów wodnych”. We wsi mieszkało wtedy aż 3039 osób. Z tej notatki wynika, że w owym czasie musiał powstał trzeci racławicki młyn, nazywany Bush – Mühle. Jak pisze w niemieckiej monografii Racławic Śląskich Johannes Preisner „obiekt znajdował się na południowy zachód od Kolonii, nad Osobłogą”. Chodzi o najbardziej dziś rozpoznawalny młyn Racławic Śląskich, który formalnie położony jest na terenie sołectwa Pomorzowice. Znajduje się tu przy granicy z Czechami. Jego nazwa wywodzi się od nazwiska niemieckiego właściciela. Prawdopodobnie jego potomkowie żyją do dziś w Niemczech!

Przed II wojną światową właścicielem młyna dolnego był Alois Cyrus. W jednym w gospodarskich pomieszczeń produkował prąd. Wybudował też okazały grobowiec, w którym pochowani mieli być członkowie jego rodziny. Obiekt zawsze był pusty i dziś niestety nie prezentuje się godnie.

Młynarstwo w Racławiczkach

Dokładne początki młynarstwa w Racławiczkach nie są obecnie do końca zbadane. Z istniejących źródeł kartograficznych wiadomo, że w połowie lat 40. XVIII wieku w Racławiczkach istniały dwa młyny wodne, które znajdowały się na rzece Biała, jeden po lewej a drugi po prawej stronie drogi prowadzącej z Racławiczek do Kujaw. Jest to jedyna mapa, która ukazuje dwa istniejące w miejscowości młyny. Wszystkie późniejsze źródła mówią już o jednym takim obiekcie.

Nieco informacji o tutejszych młynarzach można odnaleźć w dokumentach kościelnych, takich jak księgi chrztów, ślubów i zgonów. Z września 1773 r. pochodzi informacja o tym, iż w Racławiczkach, w wieku 83 lat zmarł młynarz – Friedrich Popel. W styczniu 1793 r. zmarł tutaj 82-letni Georgy Adamietz – również wzmiankowany, jako młynarz, zaś w czerwcu tego samego roku zmarła jego żona – 79-letnia Theresia Adamietz. Kolejne wzmianki o racławickich młynarzach pochodzą już z okresu od początku XIX do początku XX wieku.

W 1825 r. w Racławiczkach nadal funkcjonował jeden młyn wodny. Sytuacja ta zmieniała się w latach późniejszych, kiedy to wybudowano tutaj również dwa wiatraki: jeden murowany na końcu dzisiejszej ul. Żeromskiego, a drugi drewniany na końcu obecnej ul. Leśnej. Informacje o tym, iż w Racławiczkach istniały dawniej dwa wiatraki, potwierdzają również odnalezione dokumenty. Wynika z nich, iż jeden z wiatraków należał do młynarzy, którymi byli: Florian Tenschert (w latach 80. XIX wieku) oraz Anton Frömel (w latach 90.), a drugi należał do – pochodzącego z Racławic Śląskich – Emila Riedla.

Wiatrak na ul. Żeromskiego istniał w miejscowości zapewne bardzo krótko, gdyż już publikacja Carla Schinkego z końca XIX wieku (przypuszcza się, iż pochodzi ona z roku około 1890), podaje że w Racławiczkach funkcjonuje tylko jeden młyn wodny i jeden wiatrak, którego właścicielem był wspomniany wcześniej Emil Riedel.

Bardzo cennych i ciekawych informacji na temat tej rodziny udzieliła wnuczka Emila. Według jej relacji wiatrak, który wybudowano w Racławiczkach został przeniesiony do tej miejscowości z Racławic Śląskich: „Tyn wiatrełk, to wdycki powiył, iże to z Niymieckich Racławic go prziwiyjźli, a tu go budowali” (Wiatrak ten, to zawsze opowiadali, że został przywieziony z Racławic Śląskich i tutaj go zbudowali). Podczas rozmowy informatorka mówiła, iż wiatrak ten został rozebrany, jego części zostały konno przetransportowane do Racławiczek i tutaj ponownie postawiono całą konstrukcję.

W tym momencie należałoby zadać sobie pytanie: czy wybudowany w Racławiczkach wiatrak był faktycznie rozebraną konstrukcją wiatraka z Racławic Śląskich, czy jedynie z tamtej miejscowości pochodził materiał na jego konstrukcję? Z przytoczonych wyżej informacji można domniemać, że faktycznie konstrukcja racławickiego wiatraka była tą samą, która wcześniej znajdowała się w Racławicach Śląskich.

Jeśli chodzi o datę budowy wiatraka, to z pomocą przychodzą nam dwa dokumenty. Pierwszy z nich pochodzi z maja 1875 r. i przedstawia rysunek techniczny zabudowań mieszkalno-gospodarczych, które Emil Riedel wybudował w Racławiczkach. Na ogólnym szkicu tychże zabudowań umieszczony został również wiatrak, co może sugerować, że powstał on wcześniej niż same zabudowania mieszkalno-gospodarcze. Drugi dokument – Orts-Lager-Buch Declaration – pochodzi z 1879 r. Dotyczy on zgłoszenia budowli znajdujących się na działce należącej do Emila Riedla do jednej z wrocławskich firm ubezpieczeniowych. Dokument ten potwierdza, że 4 lata wcześniej wybudowano dom, zaś jeśli chodzi o wiatrak to – co ciekawe – okazuje się, że wskutek silnego wiatru został on przewrócony, a w jego miejscu wybudowano nową konstrukcję. W dokumencie tym wiek istniejącego wiatraka określono na jeden rok, a więc został on wybudowany w roku 1878.

Wiatrak ten był wiatrakiem kozłowym (inna nazwa to koźlak). Jego podstawę stanowił tzw. kozioł, czyli specjalna podstawa, podtrzymująca słup stanowiący pionową oś, wokół której obracano całą konstrukcję wiatraka wraz z mechanizmem po to aby jego śmigła mogły przyjąć odpowiednie położenie w stosunku do napędzającego je wiatru. Obecnie, dwie tego typu konstrukcje wiatraków znajdują się w Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu.

Rodzina Riedel

Racławicki urbarz z 1635 roku wspomina, że sołtysem Racławic Śląskich jest Tobias Riedel. Gospodaruje on dwoma łanami pola i ogrodem. Posiadał wyłączne prawo do prowadzenia w miejscowości karczmy, punktu sprzedaży mięsa, chleba oraz ryb. W urbarzu z 1798 roku znajdujemy informację, że Riedel Johann prowadzi młyn dolny.

Wspominany wcześniej młynarz Emil Riedel urodził się w styczniu 1848 r. w Racławicach Śląskich, był synem Mauritiusa i Marianny z domu Fuchs. W maju 1873 r. ożenił się z 22-letnią Franciską Majer (ur. 1850 r.) ze Ścigowa. Świadkami ślubu byli: Valentin Jobczyk z Racławiczek i Joseph Złotnik ze Smolarni. Co ciekawe, zapis w księdze ślubów, sugeruje iż Emil w dniu ślubu mieszkał w Smolarni, a co za tym idzie po wyprowadzce z Racławic Śląskich nie zamieszkał od razu w Racławiczkach.

Rok po jego ślubie, w maju 1874 r. w Racławiczkach urodził się Joseph – pierwsze dziecko Emila i Franciski. Kolejne dzieci, a było ich sporo, również rodziły się w tej miejscowości. W przeciągu 22 lat małżeństwu urodziło się dwanaścioro dzieci, którymi – oprócz wspomnianego już Josepha – były: Augustinus, Pauline, Barbara, Robert, Franziska, Marianna, Augusta, Franziskus (zmarł 18 dni po porodzie), Hedwig, Michael (zmarł w wieku niespełna 4 lat) i Paulus.

Żona młynarza – Franciska – zmarła w maju 1898 r. Rok później, w maju 1899 r. 51-letni Emil ożenił się po raz drugi. Tym razem jego żoną została pochodząca z Racławiczek Franciska Cholewa (1860-1940). Świadkami ślubu byli: Franz Józef i Franz Szefczyk – obydwoje byli mieszkańcami Racławiczek. Młynarz Emil Riedel zmarł w grudniu 1925 r. w wieku niespełna 78 lat. Po jego śmierci rodzinny interes prowadzili dalej dwaj synowie z drugiego małżeństwa: Franz i Roman, z tymże młodszy z nich – Roman – w tym czasie mieszkał już razem ze swoją żoną w innej części Racławiczek, a w domu rodzinnym został tylko Franz. Najprawdopodobniej to oni unowocześnili proces mielenia zboża i zakupili silnik spalinowy, który od tej pory służył do napędzania mechanizmu wiatraka.

Starszy syn – Franz, zginął na II wojnie światowej. Młyn funkcjonował tutaj jeszcze gdzieś do końca lat 30. XX wieku, lub początku lat 40. Przez kolejne kilkanaście lat budowla była nieużytkowana. Sam konstrukcja wiatraka została rozebrana w latach 50. XX wieku. Obecnie po racławickim wiatraku nie ma już śladu. Jedną z nielicznych pamiątek świadczących o jego istnieniu jest, funkcjonujące do dnia dzisiejszego określenie zabudowań znajdujących się w pobliżu dawnego wiatraka. Chodzi tutaj nazwę lokalną Wiatrełk (pl. wiatrak) lub też Kole Wiatrełka (koło wiatraka). Nazwą tą określa się grupę trzech zabudowań położonych na północnym krańcu ul. Leśnej w Racławiczkach, tuż obok znajdującego się tam lasu, w miejscu gdzie kiedyś stał wiatrak.

• Proboszczowi racławickiej parafii WNMP ks. Grzegorzowi Turczyn
• Walesce Szlotawa z Racławiczek

Opracowanie ukazało się także na stronach internetowych Smolarni i Racławic Śląskich